نقش های فراموش شده - وبلاگ پیشرو

به گزارش وبلاگ پیشرو، همانگونه که در حوزه هایی چون سیاست، فرهنگ، اقتصاد و صنعت نیازمند سیاستگذاری کلان هستیم طبیعتاً برای توسعه در حوزه های Science, Technolongy and Innovation) STI) یعنی علم، فناوری و نوآوری که سه عرصه بهم پیوسته هستند، نیز نیازمند سیاستگذاری کلان هستیم.

برای تحقق توسعه مالی و اجتماعی و توسعه پایدار، سیاستگذاری کلان در عرصه STI بسیار ضرورت دارد. نظام سیاستگذاری ما در حوزه علم باید فراگیر، همگرا، هوشمند، انعطاف پذیر و مطابق با واقع باشد. اما این حوزه به عنوان یکی از مسائل عمومی، همیشه مداخلات سیاستی مستقیم و غیرمستقیم را تجربه نموده است.

همه کشورهای پیشرفته برای سیاستگذاری در عرصه علمی شان مراکزی را تحت عنوان مرکز تحقیقاتی و تنظیم سیاست های کلان علم، فناوری و نوآوری تأسیس نموده اند و از این رهگذر تعاملات بین المللی، اجتماعات، جلسات و مجامع مشترک خود را برگزار می نمایند. خوشبختانه ایران نیز همانند دیگر کشورها سال هاست که جهت سیاستگذاری علمی را در پیش گرفته است.

اما سیاستگذاری علمی تنها به معین جهت گیری در حوزه های علمی محدود نمی گردد بلکه نفوذ علم در دیگر عرصه ها هم از دیگر اهداف و چشم اندازها در بحث سیاست گذاری علمی است؛ به این معنا که ارتباط حوزه علمی با توسعه مالی، صنعت، فرهنگ و... نیز به آنالیز گذاشته می گردد. ازاین رو، اگر می خواهیم سیاستگذاری های ما در دیگر حوزه ها مبنایی علمی و تحقیقی داشته باشد باید برای نفوذ علم در دیگر عرصه ها نیز برنامه ریزی کنیم.

چرا به سیاستگذاری کلان در عرصه علم احتیاج داریم؟

به سه علت احتیاجمند سیاستگذاری کلان در حوزه های علم، فناوری و نوآوری هستیم؛ نخست، برای آماده کردن نقش آفرینان و بازیگران مختلفی که در هر کدام از عرصه های سیاسی، فرهنگی، مالی و... فعالیت می نمایند، دوم بواسطه ارتباطات تنگاتنگی که میان عرصه علم با دیگر عرصه ها وجود دارد و سوم، برای معین افق ها و آینده نگری ها در هر یک از عرصه های سیاسی، فرهنگی، مالی و...

در جریان سیاستگذاری علمی باید مجموعه مراحلی را طی کرد؛ نخست اینکه باید بین مجموعه های مختلفی که درگیر علم و فناوری و نوآوری هستند یا مخاطبان این مجموعه ها یک هماهنگی و ارتباط ساختاریافته منطقی ایجاد گردد.

دوم اینکه آنالیز کنیم آیا ما از یک نظام سیاستگذاری هوشمند و دارای بازخورد برخوردار بوده ایم یا خیر؟ به این منظور باید داده های واقعی و صحیح را از زیرمجموعه ها بگیریم، تا از صندلی فعلی، اندازه ظرفیت ها، عملکرد قبلی، بازخوردی که از برنامه های قبلی داشته ایم، شاخص های ارزیابی و از معین ناظران آگاهی پیدا کنیم.

چهار مانع اصلی در جهت سیاستگذاری علمی کشور

در جریان سیاستگذاری ها با وجود کوشش های بسیاری که انجام شده است و برنامه های ارزشمندی همانند برنامه پنج ساله توسعه، نقشه جامع علمی کشور، برنامه های مربوط به افق دانشگاه اسلامی، نظام آمایش آموزش عالی تدوین شده است اما هنوز مسائلی در این جهت داریم از جمله اینکه؛

1. مراکز تصمیم گیر و سیاستگذار متعددی داریم و اغلب آنان تعریف مشخصی ندارند از اینکه در کدام یک از مقاطع نقش آفرین هستند و نقش های هماهنگ نماینده با کیست؟ کدام ها در عرض هم و کدام ها در امتداد هم قرار می گیرند؟

2. سیاستگذاری در عرصه علمی، مادامی می تواند از کارایی لازم برخوردار باشد که پیوسته خود را روزآمد نموده و با گرفتن بازخوردها، خود را اصلاح و بازتعریف کند. به عنوان مثال، حدود 11 سال پیش که نقشه جامع علمی کشور تصویب شد، طی این مدت تحولات بسیاری انجام شده است، دانشگاه ها برنامه ریزی های نو داشته اند، مدیریت های نو و همین طور ارتباط های نوی در عرصه های بین المللی ایجاد شده است، بنابراین نقشه جامع علمی کشور پیوسته باید خود را روزآمد و بازتعریف کند.

3. گاهی اجزا و لوازم ضروری برای نظارت بر سیاستگذاری علمی نداریم؛ برای مثال، وزارت علوم، شورای عالی انقلاب فرهنگی، مجلس و حتی وزارت آموزش و پرورش به نوعی درگیر جریان سیاستگذاری علمی می شوند اما با این حال، نهایتاً، ما ترکیبی از این نهادها را که بتوانند به تیم قدرتمندی بدل شوند، نداریم و این امر باعث می گردد که تعداد قوانین ناسخ و منسوخ در عرصه سیاستگذاری علمی ما زیاد باشد، گاه می گردد که برنامه ها مکمل هم نباشند یا آمارهایی که دریافت می کنیم واقعی نباشند و به تبع این آمار غیرواقعی و نادرست، نظارت و پایش درستی هم نتوانیم داشته باشیم.

4. اغلب در جریان سیاستگذاری ها، آرمان هایمان (اموری را که معتقدیم باید باشد) به سیاستگذاری بدل می کنیم در حالی که بسیاری از این آرمان ها ایده آلیستی هستند. برای مثال تصویب می کنیم که باید 4 درصد GDP (فراوری ناخالص داخلی) وارد حوزه پژوهش گردد، اما هیچگاه این امر محقق نشده است، این تحقق ناپذیری نشان می دهد که سیاستگذاری ما مطابق با واقعیت نبوده است.

بنابراین، فقدان اجزا و لوازم ضروری برای نظارت بر طرح ها و برنامه های تصویب شده باعث تکرار طرح های شکست خورده خواهد شد. وقتی از محقق نشدن طرح ورود 4 درصد GDP در عرصه پژوهش آگاهی وجود ندارد و بر اجرایی شدن قوانین و سیاست هایی که در جریان سیاستگذاری علمی تدوین می گردد، نظارتی صورت نمی گیرد، در سیاستگذاری های بعدی مجدد بر ورود 4 درصدی GDP در حوزه پژوهش تأکید می گردد؛ غافل از اینکه هیچگاه در برنامه ها و سیاست های قبلی این امر محقق نشده است و متأسفانه آن را اصلاح نمی کنیم.

سه قدم اساسی برای انسجام نظام سیاستگذاری علمی در ایران

در جریان سیاستگذاری علمی موانع تحقق آرمان ها آنالیز نمی گردد و بین بعضی نهادها مثلاً سازمان برنامه و بودجه و نهادهای سیاستگذار ناهماهنگی هایی وجود دارد. بنابراین سه گامی را که برای انسجام نظام سیاستگذاری ما، لازم است چنین می توان برشمرد:

1.تبیین و تدوین اولویت ها براساس مجموعه بازخوردها و ارزیابی های گذشته

2.ایجاد هماهنگی به صورت همکاری و ارتباط ساختاریافته بین سازمان های درگیر

3. پایش و ارزیابی مستمر براساس شاخص ها، الگوها و استانداردهای علمی

اهالی علم چقدر در جریان سیاستگذاری های علمی به رسمیت شناخته می شوند؟

اگر بخواهیم به این بحث مهم بپردازیم که اساساً چقدر خود بازیگران عرصه علم (شامل صاحبنظران، مؤسسات، مجامع و انجمن های علمی) در جریان سیاستگذاری های علمی به رسمیت شناخته می شوند؟ به تعبیر دیگر، چقدر اهالی علم برای سیاستگذاری این عرصه طرف گفت وگو و محل رجوع قرار می گیرند؟ باید گفت که متأسفانه، آنچنان که باید نقش آفرینی لازم و کافی اهالی علم را در جریان سیاستگذاری علمی، فناوری و نوآوری شاهد نیستیم؛ هر چند بتازگی بعضی مؤسسه ها و انجمن ها برای این منظور شکل گرفته است، اما آنچه ما احتیاج داریم یک نظام فراگیر با مشارکت عمومی دست اندرکاران حوزه سیاستگذاری علمی است و همچنین استفاده از شبکه های ارتباطی و اجتماعی و عدم نگرانی از دیدگاه های مخالف است. اما مادامی که در مورد دیدگاه های مخالف و افکار نقدنماینده نگرانی داشته باشیم، در عرصه سیاستگذاری علمی نمی توانیم از مشارکت عمومی بهره مند شویم.

شفافیت در نظام سیاستگذاری و تقویت هوشمندی این نظام

اغلب ما آمار درست و روزآمدی از شاخص هایی که مبنای سیاستگذاری است در اختیار نداریم، از این رو، باید شفافیت در سیاستگذاری و علمی شدن خود نظام سیاستگذاری و به تعبیری هوشمند شدن آن را در دستور کار قرار دهیم. در راستای تقویت هوشمندی نظام سیاستگذاری باید به سه محور اصلی توجه داشته باشیم:

ا- بهبود کمّی و کیفی یادگیری سیاستی به وسیله تحریک و تقویت فرایندهای یادگیری جمعی

2- توسعه استفاده از علائم راهبردی، یعنی تدوین و انتشار اسناد سیاستی راهبردی که می توانند به عنوان نقشه راه عمل نمایند.

3- استفاده از نهادها یا مکانیسم های مشورتی که جهت هماهنگی و انسجام ایجاد شده اند؛

همچنین، مطالعه موفقیت و شکست سیاست ها و یادگیری از آن برای بهبود تمامی مراحل فرایند سیاستگذاری، فهم چگونگی اجرای سیاست وضع شده و در پی آن، یادگیری از بازخوردها و مسائلی که فراروی اجرا پیش می آید، می تواند روش های بهتر برای طراحی و تدوین سیاست ها را تضمین کند و این اطمینان را به دست دهد که همان تأثیر مطلوبی را که سیاسگذاران در پی آن بوده اند، داشته باشد.

نقطه مطلوب ما در عرصه سیاستگذاری علمی در ایران کجاست؟

اگر بخواهیم بدانیم نقطه مطلوب ما در حوزه سیاستگذاری علمی کجا است؟ باید گفت اغلب در سیاستگذاری، اگر معین شاخص ها و اولویت ها همراه با یک آینده نگری درست و علمی باشد، می تواند مسائل موجود در حوزه سیاستگذاری علمی را مرتفع کند. بیشترین مسئله ای که در سیاستگذاری علمی داریم، عدم تطابق بعضی سیاست ها و برنامه ها با واقعیت است. ما به آمار درست، نظارت درست و پویایی درون نظام سیاستگذاری احتیاج داریم. در واقع، نظام سیاستگذاری ما باید یک نظام زنده باشد، نظامی که پیوسته خود را با داده های درست، اصلاح و روزآمد کند و قدرت و انعطاف لازم را، هم در مورد جهت گیری ها و هم مقابله با چالش ها و پیامدهای اجرای سیاست ها داشته باشد.

نیم نگاه

گاهی اجزا و لوازم ضروری را برای نظارت بر سیاستگذاری علمی نداریم؛ برای مثال، وزارت علوم، شورای عالی انقلاب فرهنگی، مجلس و حتی وزارت آموزش و پرورش به نوعی درگیر جریان سیاستگذاری علمی می شوند اما با این حال، نهایتاً، ما ترکیبی از این نهادها را که بتوانند به تیم قدرتمندی بدل شوند، نداریم و این امر باعث می گردد که تعداد قوانین ناسخ و منسوخ در عرصه سیاستگذاری علمی ما زیاد باشد، گاه می گردد که برنامه ها مکمل هم نباشند یا آمارهایی که دریافت می کنیم واقعی نباشند و به تبع این آمار غیرواقعی و نادرست، نظارت و پایش درستی هم نتوانیم داشته باشیم.

متأسفانه، آنچنان که باید نقش آفرینی لازم و کافی اهالی علم را در جریان سیاستگذاری علمی، فناوری و نوآوری شاهد نیستیم؛ هر چند بتازگی بعضی مؤسسه ها و انجمن ها برای این منظور شکل گرفته است، اما آنچه ما احتیاج داریم یک نظام فراگیر با مشارکت عمومی دست اندرکاران حوزه سیاستگذاری علمی است و همچنین استفاده از شبکه های ارتباطی و اجتماعی و عدم نگرانی از دیدگاه های مخالف است. اما مادامی که درخصوص دیدگاه های مخالف و افکار نقدنماینده نگرانی داشته باشیم، در عرصه سیاستگذاری علمی نمی توانیم از مشارکت عمومی بهره مند شویم.

*استاد دانشگاه تربیت مدرس

و رئیس سابق مرکز تحقیقات و سیاستگذاری علمی کشور

منبع: ایران